Vakantiebestemmingen: Kreta: voorbij "Wie Betaalt de Veerman"!
Er is veel veranderd sinds de serie “Wie Betaalt de Veerman” in 1978 voor het eerst op de Nederlandse televisie kwam. Niet in de laatste plaats op Kreta. Het toerisme heeft sindsdien een enorme vlucht genomen met als gevolg een derde internationale luchthaven bij de stad Sitia aan de uiterste noordwest kust van het eiland. Hiermee dit tot voor kort vrij afgelegen deel ontsluitend.
In 1908 vond de Italiaanse archeoloog Luigi Pernier de mysterieuse Disc van Phaistos in het gelijknamige Minoïsche paleis. Deze aardenwerken schijf met een diameter van slechts zestien centimeter bevat een tot op heden niet ontcijferd schrift (Lineair B genoemd) dat met stempeltjes werd aangebracht. Sindsdien trachten linguïsten deze tekst, stammend uit 1700 – 1600 voor Christus te ontcijferen. Volgens dr Gareth Owens, directeur van het internationale persbureau van het TEI (Technological Educational Institute op Kreta) lijkt echter een doorbraak nabij: 90% van de tekst zou ontcijferd zijn en hij verwacht dan ook nog deze zomer het geheim van de disk na duizenden jaren te kunnen onthullen. Voorlopig zullen we het echter moeten doen met het enige nieuwtje dat hierover naar buiten werd gebracht: de tekst zou handelen over een vrouwelijke godheid.
Ondanks deze op handen zijnde onthulling valt er op Kreta voor de toerist nog voldoende te ontdekken. Neem bijvoorbeeld het Archeologische Musuem in Herakleion dat de bovengenoemde disk huisvest. Het in 1883 gestichtte museum is gevestigd in een door architect Patroklos Karantinos ontworpen gebouw dat dateert uit 1940. Eind 2006 sloot het museum haar deuren voor een ingrijpende renovatie, een tijdelijke expositie werd ingericht waarin 450 kunstwerken werden tentoongesteld waaronder de disk. Evenals bij de renovatie van het Rijksmuseum in Amsterdam, kampte ook de renovatie in Herakleion met de nodige tegenslagen. Op dinsdag 27 mei 2014 vond dan uiteindelijk de lang verwachtte heropening plaats. Het museum behoort tot de belangrijkste in Europa en is eigenlijk een must voor iedere toerist.
Met een oppervlakte van 8300 vierkante kilometer is Kreta behoort het eiland tot de grootste eilanden in de Middellandse zee en heeft zelfs de meest verwende vakantieganger alles te bieden om een heerlijke vakantie onder de Griekse zon door te brengen. Eigenlijk te veel om in deze column te vermelden. Ik beperk me dan ook tot een aantal highlights:
Herakleion: de hoofdstad
Herakleion is sinds 1971 de hoofdstad van Kreta en dus het bestuurlijke en administratieve centrum van het eiland. Met een drukke haven en een van de drukste luchthavens van Griekenland is het een echt verkeersknooppunt. Lawaaig en stoffig. Toch kent de stad ook leuke straten en pleinen waar het goed toeven is. Natuurlijk mag u het archeologisch museum niet overslaan, liefst in combinatie met een bezoek aan een van de Minoïsche paleizen.
Indrukwekkend: Het Klooster van Arkadi:
Wellicht kunt u zich nog herinneren dat op het bankbiljet van tweehonderd Drachmes een klooster stond afgebeeld. Het betreft het klooster van Arkadi, dat in de onafhankelijkheidsstrijd van Kreta een belangrijke rol heeft gespeeld. Reeds in de vijftiende eeuw stond op deze plek al een Byzantijnse kerk. De voorgevel van de huidige kerk is Venetiaans en dateert uit 1587 de overige bebouwing dateert uit de zeventiende eeuw. Tijdens de Ottomaanse bezetting van Kreta werd het klooster door de opstandelingen gebruikt als schuilplaats, wapen- en munitieopslag en er werden verzetsbijeenkomsten georganiseerd. Uiteraard een doorn in het oog van de bezettende macht en Pasja Mustafa werd er in 1866 dan ook op uit gestuurd om een einde te maken aan de rebellie. Deze trok plunderend naar het klooster, waarin vele verzetsstrijders zich hadden verschanst. Tijdens de belegering die volgde, werd al gauw duidelijk dat het voor de Kretenzers een hopeloze zaak zou worden. Er werd dan ook besloten dat geen van de verzetstrijders en de aanwezige vluchtelingen in handen van de Ottomanen zou vallen. Pas toen deze het klooster wisten binnen te dringen, vluchtten de Kretenzers het kruidmagazijn binnen alwaar Kostis Giaboudakis het vuur ontstak dat het kruidmagazijn deed ontploffen. De Ottomanen plunderden het klooster. Mannen die het drama overleefden werden alsnog gedood, vrouwen en kinderen krijgsgevangen gemaakt. Het klooster van Arkadi is dan ook een van de nationale symbolen van Griekenland in de strijd tegen het Ottomaanse bewind,. Niet alleen voor Grieken maar ook voor toeristen een indrukwekkende plek om eens stil te staan bij de gruwelen van oorlog, bezetting en verzet, toen en zeer zeker ook nu.
Venetiaans Chania en de “Bounty” lagune Elafonissi:
Reeds in de Minoïsche tijd werd Chania bewoond, al heette het toen Kydonia. Archeologische vondsten bij opgravingen in de wijk Kasteli in de oude stad leveren hiervoor het bewijs. Ook hebben de bezettende Ottomanen en Venetianen hun sporen in de stad nagelaten: fortificaties en Venetiaanse huizen aan de kade. Een opvallend gebouw aan het havenfront is de Küçük Hasan Pasha moskee. Na de val van het Ottomaanse bewind op het eiland in 1898 werd Chania door de grote mogendheden aangewezen tot hoofdstad van Kreta. Pas in 1971 werd de hoofdstad van het eiland verplaatst naar Herakleion. Het is gezellig winkelen en uitgaan in de oude binnenstad en u kunt er heerlijke omzwervingen maken door de smalle straatjes. Zo kunt u het geboortehuis van de Griekse staatsman Elefherios Venizelos ( 23 augustus 1864 – 18 maart 1936) uit 1876 gaan bekijken. Chania biedt diverse musea: een archeologisch museum, een nautisch museum, folklore museum, een Byzantijns museum en een museum over het dagelijkse leven op een Griekse school. Met name in de zomer vinden vrijwel dagelijks diverse grote en kleine culturele evenmenten plaats. Maar ook in de winter, als de toeristen vertrokken zijn, is de stad nog steeds levendig.
Aan de oostkust van Kreta vindt u een stukje paradijs op aarde: de “Bounty” lagune van Elafonissi: is een ideaal strand voor gezinnen met jonge kinderen. Het strand loopt geleidelijk af in het turquoise water dat een heerlijke temperatuur heeft.
Voor meer informatie over Chania: en.wikipediai/Chania
Voor meer informatie over Eleftherios Venizelos: en.wikipedia/Eleftherios_Venizelos
De baai van Mirabello: Elounda en Aghios Nikolaos:
Op weg naar Aghios Nikolaos zou u een bezoekje kunnen brengen aan Elounda. In deze vissershaven werd in de Britse televisie serie ”Wie Betaalt de Veerman” (1977) opgenomen. Deze bijna iconische serie heeft zeer zeker bijgedragen aan de ontwikkeling van het toerisme op Kreta. Van de locaties welke in de serie werden gebruikt is weinig tot niets meer terug te herkennen, maar ach: u kunt zeggen dat u er geweest bent.
Gelegen aan de schitterende baai van Mirabello vindt u op een kleine tien kilometer afstand van Elounda de levendige havenplaats Aghios Nikolaos. Vooral op de terrasjes aan het vierenzestig meter diepe Voulismenimeertje dat middels een kanaaltje met de haven is verbonden, is het goed toeven. De stad leent zich natuurlijk ook prima om een dagje lekker te shoppen.
Voor meer informatie over Aghios Nicolaos: en.wikipedia/Agios_Nikolaos
Leest u ook: wie-betaalt-de-veerman-35ste-verjaardag-van-bbc-icoon
Houdetsi: centrum van de wereld muziek:
Op onze website hebben we reeds eerder aandacht besteed aan het Houdetsi Festival: een festival met wereldmuziek dat musici en bezoekers uit de gehele wereld trekt. De Brit Ross Daly, sinds 1975 woonachtig op Kreta, organiseert dit jaar voor de vijfde keer het festival dat zal plaatsvinden van zeven tot en met tien augustus 2014. Als u in deze periode tijdens uw omzwervingen over het eiland toevallig in de buurt bent, dan is een bezoek aan dit festival zeker de moeite waard. Het dorp Houdetsi zelf ligt verstild tussen de heuvels van het wijngebied van het veel levendigere Archanes.
Houdetsi Festival
Voor meer informatie over het Houdetsi Festival: www.houdetsifestival.com
Voor de column over Ross Daly en het Houdetsi Festival: houdetsi-centrum-van-de-wereld-muziek
Mirtos: idylle aan de Libische zee:
Pssst: als u geen zin heeft in zonnen op de overvolle stranden aan de noordkust, en u ook geen zin heeft in uitgaan in discotheken dan is Mirtos wellicht iets voor u. Dit gezellige dorpje ligt aan de zuidkust aan de Lybische zee en is nog enigszins redelijk authentiek. Het heeft een gezellige plateia, een leuke, kleine boulevard en een smal zandstrand. De kleinschaligheid van het plaatsje is de grootste troef voor rustzoekers. Niet verder vertellen dus!
Leest u ook het interview met Dick Ridder in Mirtos (compleet met sfeerbeelden): interview-dick-ridder-in-mirtos
Kreta is een paradijs voor diegenen die belangstelling hebben voor opgravingen en oudheidkundige vondsten. Onderstaand enkele hoogtepunten:
De Minoïsche paleizen:
Knossos:
Een van de grootste toeristische trekpleisters is tegelijk ook een van de meest omstreden: het Minoïsche paleis van Knossos. In de negentiende eeuw had Sir Arthur Evans (8 juli 1851 – 11 juli 1941) Het vermoeden dat veel bouwmateriaal dat gebruikt werd voor de huizenbouw in Herakleion afkomstig kon zijn van een grote archeologische vindplaats. In 1899 kocht Evans het terrein en startte de opgravingen welke tot 1931 duurden. Teglijk begon hij met restauratie werkzaamheden. Het zijn echter deze restauraties die de opgraving omstreden maken. Wetenschapers betwijffelen de juistheid van de restauraties en verfoeien het door Evans gebruikte beton. Toch helpen de restauraties de toerist zich een beeld te vormen van hoe het paleis er in lang vervlogen tijden ongeveer moet hebben uitgezien. De site gaf vele kunstschatten en gebruiksvoorwerpen uit de Minoïsche tijd prijs, en daarmee een inzicht in het dagelijkse, culturele en religieuze leven van de bewoners van het paleis, zo 'n vierduizend jaar geleden.
Voor meer informatie over het paleis van Knossos: nl.wikipedia/Knossos
Phaistos:
Zoals eerder vermeld werd de beroemde Disc van Phaistos gevonden in het gelijknamige Minoïsche paleis. Deze opgraving is wat minder bekend, en in tegenstelling tot Knossos niet herbouwd waardoor men meer verbeeldingskracht nodig heeft om er de contouren van een paleis in te herkennen. De site werd in 1853 ontdekt door Thomas Abel Brimage Spratt wiens landkaarten ook een belangrijke bijdrage hebben geleverd bij het vinden van de site van Troje. Brimage Spratt volgde eenvoudig de aanwijzingen van Strabo op. (Grieks filosoof, geograaf en historicus ca. 64 voor Chr. – 23 na chr.) De opgravingen werden verricht door de Italiaanse archeoloog Frederico Halbherr nadat een dorp bestaande uit zestien woningen voor het onderzoek werd gesloopt. De site werd in twee periodes opgegraven: van 1900 tot 1904 en van 1950 tot 1955.
Voor meer informatie over het paleis van Phaistos: en.wikipediai/Phaistos
Op Kreta zijn op diverse locaties opgravingen uit de Minoïsche tijd te bekijken.
Voor meer informatie over de Minoïsche cultuur: nl.wikipediai/Minoïsche_beschaving
De opgravingen van Gortys:
Evenals de opgravingen van Phaistos, is ook de site van Gortys gelegen op de Messara vlakte. Vlak bij het dorp Aghia Deka vindt u met name overblijfselen uit de Romeise tijd. In 1884 werd op site beroemd door de vondst van het zogenaamde “Stadsrecht van Gortyn”. Het betreft eigenlijk geen rechtboek maar een verzameling beschikkingen op het gebied van burgerlijk- en strafrecht over de periode zevende tot vijfde eeuw voor Chr.. Het is de enige op schrift gesteld oud Grieks recht van dergelijke omvang en werd geschreven in het boustrofedon: De term boustrofedon komt uit het Grieks (βουστροφηδόν) en betekent letterlijk "draaien als een ploegende os. Dat betekent dat de lezer van links naar rechts, maar de daaropvolgende regel van rechts naar links en zo verder leest. Bezienswaardig zijn de overblijfselen van de Apollotempel, de Athenatempel, het Nymphaeum, het Serapeion, een odeon, thermen en de Titusbasiliek, vernoemd naar de eerste bisschop van Gortys.
Voor meer informatie over Gortys: nl.wikipedia/Gortys
De stranden van Matala en Vai:
Het aan de zuidkust gelegen Matala staat voornamelijk bekend om de in Neolitische tijden in de krijtrotsen uitgehakte grotten. Het plaatsje werd halverwege de jaren zestig overspoeld door hippies die in deze grotten hun intrek namen. Hierronder waren ook beroemdheden als Joni Mitchell. Zij beschrijft haar verblijf in Matala in het nummer “Carey”. Sindsdien is de naam van het dorp onlosmakelijk met dit hippie verleden verbonden. De militaire junta maakte in de jaren zeventig een einde aan het verblijf van de hippies. Sinds 2011 echter wordt er jaarlijks in juni het “Matala Beach Festival” gehouden dat druk wordt bezocht. Dit festival grijpt terug op het hippie verleden van het plaatsje.
impressies van het Matala Beach Festival
Voor meer informatie over het Matala Beach Festival: matalabeachfestival.com
De legende gaat dat in lang vervlogen tijden door piraten uitgespuwde dadelpitten zijn uitgegroeid tot volwassen dadelpalmen. Het zijn deze palmen die het strand van Vai, gelegen aan de oostkust, zo populair maken. In werkelijkheid gaat het om een restant van een groot palmenbos dat Kreta ooit bedekte, zoals ook blijkt uit afbeeldingen uit de Minoïsche tijd. Het is een populaire dagtocht en het kan er dan ook behoorlijk druk zijn. Daar het een beschermd natuurgebied betreft kan men er niet overnachten.
Rhethymnon:
De oude Venetiaanse binnenstad van Rhetymnon is een van de beste bewaarde oude binnensteden van Griekenland. Hier kunt u dwalen door smalle straatjes en onverwachte winkeltjes of werkplaatsen ontdekken. De Venetiaanse haven is de uitgelezen plaats om 's avonds te flaneren en ook te dineren, hoewel ook in die smalle straatjes ook heerlijke restaurantjes te vinden zijn, dat is overigens ook in Chania het geval. Het dineren met zicht op de haven is aanlokkelijk, maar uit eigen ervaring weet ik dat er vaak verrassende restaurantjes te vinden zijn in straatjes achter de haven.
Toeristisch Aghia Galini:
Het toerisme aan de zuidkust is duidelijk in opkomst. Was Aghia Galini vroeger nog een slaperig vissersplaatsje, vandaag de dag is het een van de belangrijkste vakantiebestemmingen aan de Lybische zee. U vindt hier dan ook genoeg accommodaties, taverna 's, barretjes en winkeltjes.
Even de benen strekken: de Samaria kloof:
Een populaire dagexcursie is een wandeling door de Samaria kloof. Bent u van plan om deze wandeling te ondernemen, zorg dat u stevige wandelschoenen aan trekt en voldoende drinkwater mee neemt. Het is aan te bevelen deze wandeling bij uw host (-ess) te boeken zodat u een pakket heeft waar de busreis van uw accommodatie naar de kloof en v.v., de wandeling en de boottocht van Aghia Roumeli naar Chora Sfakion zijn inbegrepen. De wandeling op zich duurt ongeveer zes uur.
De Samaria kloof in het Lefka Ori gebergte is veertien miljoen jaar geleden ontstaan als gevolg van aardbevingen en is ongeveer zestien kilometer lang. Op sommige plekken zijn de bergwanden ruim vijfhonderd meter hoog, het smalste punt is slechts vier meter breed: de zogenaamde : "IJzeren Poort”. In 1962 werd de Samaria kloof uitgeroepen tot nationaal park. Tijdens de wandeling komt men langs Byzantijnse kappelletjes en met enig geluk ziet u de bedreigde wilde geit Kri Kri tussen de ruïnes van de verlaten huisjes scharrelen. Het begin van de kloof ligt op een hoogte van 1250 meter, en men daalt in ongeveer zes uur naar zeeniveau waar men in Aghia Roumeli aan boord gaat voor de terugreis.
Chora Sfakion: einddoel of reisdoel?
De zuidkust van Kreta is ruig, de afdaling vanuit het noorden naar Chora Sfakion voert u door vele haarspeldbochten. Ook vanuit het oosten is de autorit naar deze kustplaats adembenemend. Vele toeristen kennen het kustdorp echter alleen maar als eindbestemming van de bootreis vanuit Aghia Roumeli nadat zij de Samaria Kloof hebben gewandeld. In Chora Sfakion staan de coaches te wachten die hen weer terugbrengen naar hun accommodaties. Jammer eigenlijk, want het plaatsje heeft alles te bieden voor een aangename vakantie, helaas wat afgelegen, of is dit juist een voordeel...
Spinalonga: excursie naar een triest verleden:
Een populaire excursie per boot is naar het eiland Spinalonga in de baai van Elounda. Nadat in 1903 de Kretenzische regering het vertrek van alle Turkse inwoners had verordendend, vluchtten vele van hen naar dit eiland. Dit vanwege het feit dat Spinalonga onder bescherming van de Franse marinebasis op Kreta stond. Hierop besloten de autoriteiten dat het eiland een leprozenkolonie moest worden. Hiermee wilde men twee doelen bereiken: de Turken definitief van Grieks grondgebied verdrijven, en de verspreiding van de gevreesde ziekte voorkomen. Uiteraard sloeg de Turkse bevolking hals over kop op de vlucht. Het eiland bleef een leprozenkolonie tot 1957: pas in 1946 werd een medicijn tegen lepra ontwikkeld, en dat kwam niet eerder dan in 1950 beschikbaar voor de bewoners van Spinalonga. De Griekse overheid betaalden de zieke inwoners een ruime vergoeding, men kon er echter weinig mee. Over het aantal mensen dat de verbanning naar het eiland niet hebben overleefd is weinig bekend.
Voor meer informatie over Spinalonga: www.kreta2005.nl/spinalonga
Leest u vooral ook: telegraaf.nl/kreta.spinalonga
Cretaquarium: het leven onder water:
Even genoeg van het zonnen? Waait het te hard, of erger...een beetje regen? De vakantiedag valt niet helemaal in het water, alhoewel... Op zo 'n dag zou u een bezoek kunnen brengen aan het Cretaquarium. Gevestigd in de voormalige Amerikaanse basis in Gournes bij Herakleion kunt u het onderwater leven van de Middelandse zee bekijken zonder dat u zelf hoeft te duiken of te snorkelen. Leuk en leerzaam voor de kinderen en vooral het winkeltje is erg in trek bij het jonge grut. Hier zijn, zeer toepasselijk, allerlei spulletjes te koop die te maken hebben met wat ze zojuist hebben zien rondzwemmen.
Voor meer informatie over Cretaquarium: www.cretaquarium.gr/
Milatos, Lendos en Loutro:
Kreta heeft een kustlijn van maar liefst ruim 1000 kilometer. Het eiland kent dan ook vele pittoreske kustplaatsjes. Drie ervan wil ik u niet onthouden, Voor de vakantieganger die op zoek is naar authenticiteit en rust zijn dit echte aanraders.
Milatos: een piepklein vissershaventje even buiten het drukke Chersonissos. Bijna onvindbaar tussen de landerijen. Twee kleine winkeltjes en een paar taverna 's aan het water. Nauwelijks accommodatie; maar wat een rust. Er is een dorpsstrandje maar voor andere uitstapjes is een huurauto onontbeerlijk.
Lendas: aan de zuidkust gelegen kustplaatsje met een heerlijk strand en kleinschalige taverna 's en accommodaties. Ook hier geen overvolle stranden. Ook voor een dagtochtje vanuit uw noordelijk gelegen vakantieadres want Lendas is goed te bereiken.
Loutro: dit havenplaatsje, eveneens aan de zuidkust gelegen, is niet per auto, slechts per boot of wandelend te bereiken. Het heeft een balangrijke, beschutte haven. U kunt het dorp bereiken vanuit Chora Sfakion en Aghia Roumeli, ook voor een dagtochtje. Maar vele rustzoekende toeristen verkiezen een vakantie in het dorp boven het veel toeristischer noorden van het eiland.
Het handwerkdorp Kritsa:
In het oosten van Kreta, nabij Aghios Nikolaos, kunt u enkele aangename uurtjes doorbrengen in het handwerkdorp Kritsa. Voor hun winkeltjes met tafelkleden, kussenslopen en dergelijke kunt u de maaksters ervan aan het werk zien. Helaas hangt er ook “made in...” tussen, bekijkt u dus niet alleen de voorkant, maar zeker ook de achterkant als u er zeker van wilt zijn dat u echt handwerk koopt. In het dorp kunt u ook olijfolie van uitzonderlijke kwaliteit kopen, en daarnaast ook glaswerk en keramiek. Er zijn enkele aangename terrassen waar u, nadat u door het dorp bent gekuierd, heerlijk kunt gaan zitten voor een lunch of een frappé.
De afstanden op Kreta worden door toeristen vaak onderschat. Niet voor niets beschikt het eiland over maar liefst drie internationale vliegvelden. Het eiland heeft dan ook veel te bieden: te veel om in deze column te benoemen. Niet voor niets kent Kreta veel repeaters: gasten die regelmatig terugkeren. Soms telkens naar de zelfde accommodatie, soms om een ander deel van het eiland te bekijken.
Overigens houden wij u op de hoogte wat betreft de ontwikkelingen rond de Disc van Phaistos.
Update: zondag 26 oktober 2014: de Disc van Phaistos:
Beloofd is beloofd: we houden u op de hoogte van de nieuwste poging om de tekst op de Disc van Phaistos te ontcijferen. Sinds de vondst in 1908 zijn immers al diverse pogingen ondernomen. Dit voorjaar meldde dr Gareth Owens, directeur van het internationale persbureau van het TEI (Technological Educational Institute op Kreta) dat hij waarschijnlijk in het najaar van 2014 de tekst ervan zou kunnen onthullen. Het ontcijferen blijkt een grotere puzzel te zijn dan men verwachtte. Het schijfje met een diameter van slechts 15 cm bevat aan beide zijden een in spiraal vorm geschreven tekst die bestaat uit 241 tekens welke bestaan uit 45 unieke symbolen. Volgens dr Gareth Owens dient de tekst van buiten naar binnen gelezen te worden en moet de Disc gezien worden als een soort van CD-ROM: een informatiedrager uit de Minoïsche tijd. Bij het ontcijferen concentreert men zich op samengestelde symbolen welke woorden zouden kunnen vormen. Op de ene zijde ontdekte men de samenstelling: “I QE” wat volgens de onderzoekers “dame van grote importantie” zou betekenen. Op de andere zijde: “AKKA” wat zou betekenen “vrouw in verwachting”. De theorie is nu dat de ene kant van de Disc is opgedragen aan een zwangere vrouw, de andere aan een vrouw in bevalling. Deze ontdekking, maar vooral ook de juistheid ervan, is erg belangriijk voor de verdere ontcijfering van de teksten op de Disc van Phaistos. Voorlopig geeft de CD-Rom uit de Minoïsche tijd haar geheimen nog niet prijs.
In de serie columns "Vakantiebestemmingen" geven wij u geen informatie over accommodaties, tavernas, stranden en routebeschrijvingen. Het is uitsluitend de bedoeling om enige toeristische informatie over de bestemming te verstrekken, De kwaliteit van etablissementen en accommodaties is een persoonlijke beleving. Bovendien kunnen met het verstrijken van de tijd deze gegevens wijzigen.
Op deze column rust copyright: Niets uit deze website mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar worden gemaakt, in enigerlei vorm of wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opname of enige andere manier. Dit is alleen mogelijk na voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur.
